تأثیر ورزش بر عزت نفس و شادکامی دانشجویان

برای دسترسی راحت به بخش‌های مختلف مقاله به لینک‌های زیر مراجعه کنید:

یکی از مشکلات هر جامعه غفلت از شادی، نشاط و اشتیاق برای برقراری ارتباط و درنتیجه افزایش بیماری‌های روانی از قبیل اضطراب و افسردگی است. با شادی و نشاط زندگی معنا پیدا می‌کند و در پرتوی آن انسان‌ها پله‌های ترقی را می‌پیمایند. توجه به متغیرها و عواملی که منجر به ایجاد روحیه شاد و اشتیاق برای برقراری ارتباط می‌شود در کاهش اختلالات خلقی مؤثر است. زندگی دانشجویی و محیط دانشگاهی، تنش‌زا است و دانشجویان با مشکلاتی نظیر مشکلات درسی، مالی، رفتاری، اجتماعی و ازدواج روبهرو هستند؛ بنابراین شیوع و بروز آسیب‌های روانی و جسمانی در دانشجویان بیشتر از جمعیت عمومی است. مطالعات نشان میدهند که اختلالات روانی نظیر اضطراب، افسردگی و اختلالات جسمانی در دانشجویان شیوع بالاتری دارد.
در دوران تحصیل دانشجویان گروه علوم‌پزشکی علاوه بر داشتن مشکلات سایر دانشجویان، با مشکلات خاص رشته خود، از جمله فشار روحی-روانی محیط بیمارستان، اورژانس، برخورد با مشـکلات بیمـاران نیز مواجه بوده و به همین دلیل بیش از سایر دانشجویان در معرض خطر از دست دادن سالمت روانی هستند. در رابطه با شیوع اختلالات روانی مثل اضطراب، کمبود عزت نفس، عدم حس رضایت و شادکامی در زندگی دانشجویان مطالعات و پژوهش‌های متعددی انجام شده است. به طور مثال، ۴۰/۲ درصد دانشجویان علوم پزشکی کردستان و ۴۲/۴ درصد دانشجویان پرستاری شیراز و ۶۷/۹ درصد دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اراک نشانه‌هایی از اختلالات روانی داشته اند. یکی از نیازهای روانی انسان احساس خود ارزشمندی یا عزت نفس است. پژوهش‌های متعدد نشان میدهد که عزت نفس بالا در افراد عامل موفقیت بیشتر است.
عزت نفس یکی از عوامل مؤثر در افزایش انگیزه تحصیلی است. در واقع، عزت نفس با تحت تأثیر قرار دادن شخص می‌تواند در صورت بالا بودن سبب انگیزه تحصیلی و در صورت پایین بودن سبب بی‌انگیزگی دانشجویان شود. عزت نفس عامل روان‌شناختی مهم و اثرگذاری بر سالمت و کیفیت زندگی به شمار می‌رود و از مدت‌ها قبل به عنوان یک مؤلفه اساسی سلامت مورد توجه بوده است.
در مطالعه مرادی با هدف تعیین ارتباط عزت نفس با پیشرفت تحصیلی دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کردستان انجام شد، همبستگی مثبت و معناداری بین عزت نفس و معدل تحصیلی دانشجویان دیده شد. در مطالعه عزیزی و همکاران با عنوان بررسی ارتباط عزت نفس با افسردگی در دانشجویان پرستاری یکی از دانشگاه‌های علوم‌پزشکی منتخب تهران، بیشتر دانشجویان عزت نفس پایینی داشتند. نتایج مطالعه موسوی گیلانی و همکاران نشان داد که ورزش بر عزت نفس دانشجویان پزشکی تأثیر مثبت دارد. یکی دیگر از عوامل مؤثر در ایجاد زندگی مطلوب شادکامی است که از نظر عملکردی دو اهمیت دارد: ۱) احساس مثبت که حس رضایت و پیروزی است و ۲) شوق فرد برای فعالیت‌های اجتماعی است. شادکامی باعث می‌شود که انسان احساس امنیت و آرامش، تصمیم‌گیری راحت، مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و درنتیجه احساس خوشنودی بیشتر از زندگی داشته باشد. شادمانی از مؤلفه‌های اصلی کیفیت زندگی در همه گروه‌های سنی، به‌ویژه دانشجویان است. دانشجویانی که احساس شادمانی می‌کنند، قدرت تمرکز بالایی دارند و هنگام روبه‌رو شدن با مشکلات و شرایط ناگوار قادرند با صرف کمترین میزان از انرژی مشکلات را حل کنند و کمتر دچار سردرگمی و پریشانی شوند. مطالعات نشانگر موفقیت بیشتر افراد شاد در زمینه‌های مختلف زندگی است. با توجه به اهمیت شادکامی و عزت نفس در نظر گرفتن روشهایی برای افزایش آن، به‌خصوص در دانشجویان اهمیت بسزایی دارد.
ورزش و فعالیت‌های بدنی به عنوان روشی کم هزینه و در دسترس است که در نقش آن بر ارتقای سالمت روانی و جسمانی تأکید بسیاری شده است. شواهد متعددی وجود دارد که انجام فعالیت‌های بدنی منظم، به ارتقای سالمت روان، کاهش علائم افسردگی و نگرانی، رضایتمندی از زندگی و ارتقای کیفیت زندگی منجر می‌شود؛ بنابراین می‌توان گفت که ورزش و فعالیت بدنی نقش بسیار مهمی در سالمت عمومی مردم دارد و عنصری حیاتی در جوامع امروزی است که باعث افزایش کیفیت زندگی، به‌ویژه در دانشجویان به عنوان اصلیترین سرمایه ملی و منبع جوشان رشد و توسعه اجتماعی و اقتصادی می‌شود. اهمیت ورزش برای تمام افراد جامعه، به‌خصوص دانشجویان که نقش مهمی در تعیین آینده و سرنوشت یک کشور دارند و به‌طور مداوم در فعالیت‌های ذهنی و فکری درگیرند، به خوبی روشن است. مطالعات نشان داده که ورزش نقش مهمی در شادکامی و حذف یکنواختی و کاهش استرس دانشجویان دارد.
تحقیقات متعددی در مورد تأثیر فعالیت بدنی و ورزش بر عزت نفس و شادکامی انجام شده که نتایج متفاوتی دارند. مطالعه صفری و همکاران تحت عنوان بررسی تأثیر هشت هفته تمرین هوازی بر فشار خون و شادکامی زنان غیرورزشکار نشان داد که تمرین هوازی بر فشار خون سیستول، میانگین فشار خون و شادکامی آزمودنی‌ها تأثیر معناداری داشت، ولی بر فشار خون دیاستول تأثیر معناداری نداشت.
کاووسی و همکاران در تحقیق خود دریافتند که فعالیت بدنی باعث افزایش عزت نفس دانشجویان پسر می‌شود. برخی پژوهش‌ها نیز نشان داده ورزش بر بهبود سطح عزت نفس تأثیری ندارد. بدون تردید، پی‌ریزی یک جامعه سالم و بانشاط در گرو سلامت روانی و جسمی اعضای جامعه و مرهون تالش نیروهای انسانی سالم و کارآمد است. در همین راستا، سالمت فرهیختگان علمی به عنوان چارچوب اصلی پیکره جامعه جوان، برای ایفای نقش‌های فردی، علمی و اجتماعی حائز اهمیت است و انجام فعالیت‌های فیزیکی در کنار علم‌اندوزی می‌تواند در یادگیری آنان تأثیر قابل‌توجهی داشته باشد. با توجه به نتایج متفاوت در میزان عزت نفس دانشجویان در مطالعات مختلف و با توجه به اهمیت شادکامی و عزت نفس در افراد، به‌خصوص در دانشجویان اساسی در این پژوهش آن است که آیا ورزش بر عزت نفس و شادکامی دانشجویان اتاق عمل شهر اراک مؤثر است؟

تحقیق حاضر از نوع نیمه‌تجربی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون است. جامعه پژوهش شامل همه دانشجویان دختر رشته اتاق عمل دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اراک بود. نمونه پژوهش در این مطالعه شامل هشتاد دانشجوی دختر بود که به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب و سپس به صورت تصادفی ساده و بر اساس قرعه‌کشی (با استفاده از نام افراد در پاکت‌های در بسته) به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. (تصویر شماره ۱)

حجم نمونه با در نظر گرفتن ضریب اطمینان ۰/۹۵ و توان آزمون ۰/۸۰ و اندازه اثر، ۰/۶۸ حداقل حجم نمونه برای هر گروه ۳۵ نفر به دست آمد که با توجه به ریزش احتمالی نمونه‌ها، چهل نفر در هر گروه و در مجموع هشتاد نفر برآورد شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل توانایی ورزش کردن، نداشتن بیماری جسمی یا سابقه هرگونه بیماری خاصی که با انجام ورزش سلامت فرد با خطر مواجه شود و علاقه‌مندی به شرکت در برنامه ورزشی بود. افرادی که بیش از سه جلسه تمرین را انجام نمی‌دادند یا پرسش‌نامه را به صورت ناقص تکمیل کرده بودند، از مطالعه خارج شدند.
دانشجویان پس از تکمیل فرم رضایت آگاهانه مصوب کمیته اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اراک و رعایت تمام کدهای اخلاقی مصوب وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، پرسشنامه‌های اطلاعات فردی، عزت نفس و شادکامی را تکمیل کردند. به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که اطلاعات آن‌ها محرمانه خواهد ماند. سپس نمونه‌های گروه آزمایش طی هشت هفته به مدت سی دقیقه در روز (بعدازظهر) پیاده‌روی فردی داشتند، در حالی که دانشجویان گروه کنترل در این مدت در هیچ برنامه تمرینی سازمان یافته و فعالیت ورزشی منظم شرکت نداشتند.
چنانچه نمونه‌های مورد بررسی بیشتر از سه جلسه ورزش نمی‌کردند از مطالعه حذف می‌شدند که چهار نفر از نمونه‌ها به دلیل کامل نبودن تمرینات از مطالعه حذف شدند. پس از هشت هفته مجدداً میزان عزت نفس و شادکامی واحدهای پژوهش اندازه‌گیری و با نتیجه شروع مطالعه مقایسه شد. ابزار جمع‌آوری داده‌ها در این پژوهش شامل پرسشنامه اطلاعات جمعیت شناختی، مقیاس استاندارد عزت نفس روزن برگ و پرسشنامه شادکامی آکسفورد بود. برای سنجش عزت نفس استفاده شد. این پرسش‌نامه شامل ده سؤال با گزینه‌های موافقم و مخالفم است. شیوه نمره‌گذاری این مقیاس به این ترتیب است: پاسخ موافق به هر یک از عبارت‌های ۱ تا ۵ (۱+)؛ پاسخ مخالف به هر یک از عبارت‌های ۱ تا ۵ (۱-)؛ پاسخ موافق به هر یک از عبارت‌های ۶ تا ۱۰ (۱-) و پاسخ مخالف به هر یک از عبارت‌های ۶ تا ۱۰ (۱+) دریافت می‌کند.
نمره بالاتر از صفر نشان‌دهنده عزت نفس بالا و نمره کمتر از صفر نشانه عزت نفس پایین است. نمره (۱۰+) نشانه عزت نفس خیلی بالا و نمره (۱۰-) نشانه عزت نفس خیلی پایین است؛ بنابراین هرچه نمره بالاتر باشد، به همان اندازه عزت نفس بالاتر خواهد بود و برعکس. دامنه نمرات پرسشنامه بین (۱۰-) و (۱۰+) قرار دارد.
اعتبار و پایایی این پرسشنامه در سال ۲۰۰۳ توسط گرین برگر و همکاران و در ایران توسط ظهیری و رجبی اعتبارسنجی شده است. در مطالعه رجبی در دانشگاه شهید چمران اهواز ضریب اعتبار پرسشنامه با روش تعیین همسانی درونی و آلفای کرونباخ برابر با ۰/۸۴ تعیین شده است.
پرسش‌نامه شادکامی آکسفورد توسط آرگایل و همکاران تهیه و حاوی ۲۹ سؤال چهار گزینه‌ای است که گزینه‌های آن به ترتیب از صفر تا سه نمره‌گذاری می‌شوند و بدین ترتیب، جمع نمرات مواد ۲۹ گانه، نمره کل مقیاس را تشکیل می‌دهد. نمره کل آزمودنی‌ها از صفر تا ۸۷ در نوسان است. روایی و پایایی این پرسشنامه در تحقیقات متعددی بررسی شده است. آرگایل و همکاران پایایی این پرسشنامه را با استفاده از روش آلفای کرونباخ ۰/۹۰ و روایی همزمان آن را ۰/۴۳ به دست آوردند. در ایران نیز پایایی و روایی این پرسشنامه روی ۱۰۱ دانشجو (۶۱ زن و ۳۹ مرد) بررسی شد و ضمن تأیید روایی، بررسی همسانی درونی مواد پرسشنامه نشان داد که تمام مواد ۲۹‌گانه آن با نمره کل همبستگی بالایی دارند، آلفای کرونباخ ۰/۹۳ و پایایی دو نیمه کردن آزمون ۰/۹۲ بود.
پژوهشگران خود را ملزم به رعایت کدهای اخلاقی مصوب در پژهش‌های پزشکی می‌دانستند. اصول اخلاقی شامل اخذ مجوز جهت انجام پژوهش، کسب رضایت آگاهانه کتبی شرکت‌کنندگان پژوهش، عدم وجود هرگونه اجبار برای شرکت در پژوهش و محرمانه نگه داشتن اطلاعات به‌دست آمده از آن‌ها، اعلام نتایج پژوهش بدون ذکر نام و مشخصات فردی دانشجویان رعایت شد. داده‌ها در محیط نرم‌افزار آماری SPSS نسخه ۱۶ با استفاده از آزمون‌های توصـیفی (میـانگین و انحراف معیار) تجزیه و تحلیل شدند. با توجه به توزیـع نرمـال داده‌ها آزمون‌های آماری تی (زوجی و مستقل) جهت تجزیـه تحلیل استفاده شد. سـطح معنـاداری در این مطالعه P < 0/05 بود.

در این مطالعه، هشتاد دانشجو مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج نشان داد که چهار نفر از نمونه‌های پژوهش در گروه آزمایش در این مطالعه ریزش داشتند که به علت کامل نبودن جلسات تمرین از مطالعه خارج شدند. میانگین سنی گروه آزمایش (۲۱/۶۵±۰/۲۴) و گروه شاهد (۲۱/۷±۰/۳۵) بود که بر اساس آماره تی مستقل تفاوت معناداری بین دو گروه وجود نداشت (P=0/16).
یافته‌ها نشان داد که میانگین نمرات عزت نفس واحدهای پژوهش قبل از آزمایش در گروه آزمایش (۴/۲۳±۳) و در گروه کنترل (۴/۳۰±۳/۴۷) است. از لحاظ میانگین عزت نفس در دو گروه کنترل و آزمایش قبل از آزمایش تفاوت آماری معناداری دیده نشد (P=0/63)، اما بعد از آزمایش تفاوت آماری معناداری در میانگین نمرات بین دو گروه آزمایش و کنترل مشاهده شد (P=0/04) (جدول شماره ۱) .

جدول ۱. مقایسه میانگین عزت نفس دانشجویان قبل و بعد از آزمایش بین گروه آزمایش و کنترل

*آزمون تی زوجی؛ **آزمون تی مستقل

یافته‌های پژوهش همچنین نشان میدهد که میانگین و انحراف معیار شادکامی قبل از انجام آزمایش در گروه آزمایش (۴۳/۰۸±۱۹/۰۱) و در گروه کنترل (۳۹/۴۰±۱۹/۴۸) بوده است. از لحاظ میانگین شادکامی در دو گروه کنترل و آزمایش قبل از آزمایش تفاوت آماری معناداری مشاهده نشد (P=0/40) . میانگین و انحراف معیار نمرات شادکامی پس از آزمایش در گروه آزمایش (۵۲/۱۶±۱۹/۲۸) و در گروه کنترل (۴۱/۰۵±۱۸/۸۰) بوده است. نتایج جدول شماره ۲ بیانگر آن است که نمره شادکامی در مرحله بعد از آزمایش در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل افزایش یافته است (P=0/013) (جدول شماره ۲).

جدول ۱. مقایسه میانگین شاد‌کامی دانشجویان قبل و بعد از آزمایش بین گروه آزمایش و کنترل

*آزمون تی زوجی؛ **آزمون تی مستقل

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که میانگین نمره عزت نفس دانشجویان گروه آزمایش به‌طور معناداری هشت هفته بعد از آزمایش نسبت به قبل از آن افزایش یافت (P < 0/05) . این امر نشان‌دهنده تأثیر ورزش بر عزت نفس است. مطالعات مشابهی در این زمینه صورت گرفته است، از جمله برانت و همکاران تأثیر شانزده هفته ورزش هوازی بر عزت نفس دانشجویان دختر را بررسی کردند که نتایج آن با یافته‌های مطالعه حاضر همخوانی دارد. همچنین مطالعه کائور و همکاران با هدف تعیین تأثیر ورزش بر عزت نفس دانشجویان دختر پرستاری نشان داد که گروه آزمایش بعد از آزمایش نسبت به گروه کنترل از اعتماد به نفس بالاتری برخوردار بودند. سعادت مهر و همکاران، تأثیر یک دوره تمرین هوازی بر خودپنداره بدنی و عزت نفس پرستاران را مطالعه کردند. نتایج پژوهش نشان داد که برنامه ورزشی هوازی نتوانسته عزت نفس پرستاران را افزایش دهد که با نتایج این پژوهش مغایرت دارد. نتایج متفاوت این مطالعه می‌تواند به علت نوع یا مقدار تمرینات باشد. هرچند که مدت آزمایش در هر دو مطالعه مشابه بود، ولی در مطالعه حاضر شرکت‌کنندگان تمرینات ورزشی را هر روز انجام می‌دادند، در حالی که در مطالعه سعادت‌مهر تمرینات سه بار در هفته بود.
یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان داد که به دنبال ورزش شادکامی دانشجویان افزایش پیدا می‌کند. مقایسه حاصل از نتایج میزان شادکامی قبل و پس از آزمایش نشان داد که میانگین شادکامی در دانشجویان پس از هشت هفته در مقایسه با قبل از آزمایش افزایش یافت. تاجیک قلعه و همکاران تأثیر ورزش تای جی بر شادکامی مردان سالمند عضو کانون بازنشستگی پاکدشت تهران را بررسی کردند. میانگین نمرات شادکامی در قبل و بعد از انجام برنامه ورزشی تفاوت معناداری از لحاظ آماری داشتند که با یافته‌های این پژوهش همخوانی دارد.
حمید و همکاران تأثیر تمرینات ورزشی ایروبیک بر شادکامی و اشتیاق به برقراری ارتباط در زنان افسرده را بررسی کردند. نتایج این پژوهش نشان داد که برنامه ورزشی شادکامی و اشتیاق به برقراری ارتباط در زنان افسرده را افزایش داده بود که با نتایج این پژوهش مطابقت دارد. همچنین مطالعه صدیقیان و همکاران با هدف تأثیر برنامه تمرین ورزش هوازی بر سالمت روان و نگرانی تصویر بدنی زنان دچار اَنگ چاقی نشان داد که برنامه ورزشی منجر به افزایش سالمت روان و کاهش نگرانی تصویر بدن زنان دارای انگ چاقی می‌شود.
فعالیت‌های ورزشی از منابع عمده شادی محسوب می‌شوند. تعدادی از مطالعات عنوان می‌کنند که ورزش و فعالیت بدنی سبب افزایش اندورفین پالسما شده و با احساس شادی همراه است. اندورفین‌ها داروهای طبیعی کاهش درد هستند که منجر به احساسات خوشایند می‌شوند. همچنین تمرینات ورزشی موجب افزایش هورمون سروتونین (هورمون مؤثر در خلق و خو) می‌شود.
در مطالعه عشق‌باز و همکاران که تأثیر یک دوره تمرین هوازی بر شادکامی، مهارت ارتباط اجتماعی و رضایت از زندگی در زنان را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد تمرینات هوازی بر شادکامی و رضایت از زندگی زنان در گروه آزمایش مؤثر بوده است، اما ورزش هوازی اثر معناداری بر مهارت‌های اجتماعی و ابعاد آن (کنترل اجتماعی، حساسیت اجتماعی، بیان اجتماعی، کنترل هیجانی، حساسیت عاطفی و بیان عاطفی) نداشته است.
نتایج مطالعه بابایی بناب و همکاران که به بررسی تأثیر دوازده هفته تمرین هوازی بر میزان اضطراب و شادکامی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه پرداخته بودند، نشان داد تمرین هوازی بر ارتقای شادکامی و کاهش اضطراب دانش‌آموزان مؤثر بوده است. نتایج مطالعه کیانیان و همکاران نیز نشان داد ورزش هوازی و غیرهوازی بر افسردگی، اضطراب، استرس و شادکامی دانشجویان پسر غیر ورزشکار تأثیر دارد. از آنجا که انگیزه کسب آرامش، نشاط و شادابی از معیارهای سالمت روانی انسان‌ها است، نقش فعالیت‌های حرکتی و ورزشی منظم و مستمر در اصلاح شیوه زندگی و ایجاد شادابی و سالمت روانی مشهود است، به طوری که به اعتقاد کوپر اسمیت ورزشکاران از پایداری هیجانی و اعتماد به نفس بالایی برخوردارند و نسبت به خود و زندگی تصورات مثبتی دارند و عوامل شخصیتی آن‌ها به نحو بارزی رشد یافته است. این پژوهش با محدودیتهایی همراه بود. جمعیت آماری این پژوهش دانشجویان دختر بوده است که امکان تعمیم‌پذیری این پژوهش به دانشجویان پسر یا دانشجویان سایر رشته‌ها وجود نداشت؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود مطالعات دیگری با در نظر گرفتن محدودیت‌های یادشده، به نقش آزمایش ورزش در شادکامی و عزت نفس دانشجویان پسر و دانشجویان سایر رشته‌ها بپردازد.

با توجه به نتایج پژوهش حاضر به نظر می‌رسد که ورزش می‌تواند از عوامل مهم و مؤثر در افزایش اعتماد به نفس و شادکامی دانشجویان باشد؛ بنابراین توصیه می‌شود برنامه‌های ورزشی منظم در راستای ارتقای شادکامی و افزایش عزت نفس دانشجویان در دانشگاه مورد توجه قرار گیرد. همچنین با توجه به تنوع برنامه‌های ورزشی، مانند پیاده‌روی گروهی، ورزش‌های هوازی و سایر ورزش‌ها پیشنهاد می‌شود مطالعات بیشتری در این زمینه صورت گیرد.